Irina Treń

Czerniachowsk, Rosja

Pierwsza wojna światowa w pamięci mieszkańców Insterburga i Czerniachowska

W 1914 roku Insterburg, miasto w Prusach Wschodnich- obecnie Czerniachowsk- znalazł się w ogniu walk pierwszej wojny światowej. Powstaje pytanie: jak zachować pamięć mieszkańców miasta o wydarzeniach okresu wojny w Insterburgu? Czy również ważna jest pamięć o tej wojnie dla mieszkańców obecnego Czerniachowska?

Temat zachowania pamięci o wydarzeniach z okresu wojny sprzed stu lat wydaje się ważnym i aktualnym obecnie, w okresie obchodów 100-lecia wybuchu wojny światowej i przed jubileuszem 70-lecia zwycięstwa nad faszyzmem w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej Związku Radzieckiego, który jest obchodzony w Rosji. Pamięć ta jest ważna dla osób, które pamiętają II wojnę światową, jak i dla młodego pokolenia.

Brak jest w literaturze historycznej dogłębnych i wyczerpujących prac o zachowaniu pamięci o pierwszej wojnie światowej w Insterburgu i Czerniachowsku, aczkolwiek kilka prac rozproszonych w różnych wydawnictwach ostatnio ukazało się drukiem, są to: Oczerki istorii Wostocznoj Prusii (Szkice z historii Prus Wschodnich) pod redakcją Giennadija Krietinina, Małyje gorola Kaliningradskoj oblasti (Małe miasta obwodu kaliningradzkiego) pod redakcją A/N. Popadina.

Ważnymi dokumentami o zachowaniu pamięci są wspomnienia niemieckich i rosyjskich uczestników wydarzeń w sierpniu-wrześniu 1914 roku. Wartościowym źródłem informacji o wydarzeniach tamtego okresu w Insterburgu są wspomnienia H. Tornera, O. Hagena, P.A. Akkermana, wielkiej księżny Marii i innych. Wspomnienia te przywołują obraz życia prowincjonalnego miasta w Prusach Wschodnich w sierpniu-wrześniu 1914 roku i wspomagają w ustaleniu chronologii wydarzeń.

Wielce zasłużonym w poznawaniu i upowszechnieniu wspomnień o czasach i wydarzeniach pierwszej wojny światowej jest krajoznawca Giennadij Razumnyj. On pierwszy w końcu lat 90-tych XX wieku i na początku XX w. przygotował do druku i opublikował w prasie Czerniachowska przekłady z języka niemieckiego pamiętniki b. właściciela hotelu „Dessauer Hoff” Hermanna Tornera i urzędnika Otto Hagena. Dzięki ukazaniu się drukiem w 2006 roku w Kaliningradzie almanachu „Dieło Giennadija Razumnogo” – prace te mogło przeczytać wiele czytelników.

O pobycie w Insterburgu na początku wojny pisze w swoich pamiętnikach wielka księżna Maria Pawłowna. Przybyła ona do Insterburga z księżną Jeleną w końcu sierpnia 1914 roku z szpitalem polowym, który rozmieszczono w gmachu szkoły dla chłopców, w pobliżu sztabu 1-ej armii rosyjskiej. Wielka księżna Maria tak opisuje przygotowania szkoły dla szpitala polowego: „Gdy nasz obóz przybył do Insterburga, zajęliśmy się urządzeniem szpitala i wkrótce szkoła stała się podobna do normalnego szpitala”. Żołnierze i oficerowie szanowali wielką księżnę. Pisze o tym w swoim pamiętniku: „Wszędzie serdecznie mnie spotykano, chociaż nikt mnie nie znał. Ubiór siostry miłosierdzia zbliżał mnie do wszystkich, którzy nosili mundury wojskowe; wszyscy żyliśmy w podobnych warunkach i mieliśmy wspólne zadania”.

Piotr Aleksandrowicz Akkerman przybył do Insterburga z sztabem armii rosyjskiej. Opisał on wrażenia z pierwszego spaceru po mieście: „Wszystko jest tu pięknie urządzone, wiele zieleni. Wspaniałe budowle: szczególnie przyjemne dla oka wille przy ulicy, gdzie my mieszkamy. Niektóre sklepy są otwarte: ceny dość wysokie, bo wiele kupców zapewne wyjechało. Miasto jakby wymarłe, chociaż czuje się, że to tylko z zewnątrz. Ale za opuszczonymi storami storami istnieje życie”.

Jednostki 1-ej armii rosyjskiej generała P.K Rennenkampfa przebywały w Insterburgu od 24 sierpnia do 11 września 1914 roku.

Mieszkaniec Insterburga, lekarz Max Bierfreund, pełniący w tym czasie obowiązki burmistrza, wiele dokonał w zachowaniu pamięci o pobycie Rosjan w Insterburgu, bo już w grudniu 1914 roku przygotował i wydał zbiór dokumentów o inwazji wojsk rosyjskich w 1914 roku do Prus Wschodnich i o odwrocie ich z Insterburga. Wydawnictwo to zawierało rozkazy i zarządzenia M. Bierfreunda, ogłoszenia i telegramy sztabu armii rosyjskiej, a także różne drukowane wydawnictwa, wydawane w Insreburgu po 11 września 1914 roku. Reprint zbiorku Dmitrij Suchin, mieszkający w Niemczech, w 2012 roku podarował bibliotece w Czerniachowsku i jest on dostępny dla czytelników.

Po pierwszej wojnie światowej jedną z ulic Insterburga nazwano Maxa Bierfreunda. W ten sposób wdzięczni mieszkańcy miasta uczcili pamięć o człowieku, którego działalność na stanowisku burmistrza uratowała Insterburg przed poważnymi konsekwencjami okresu okupacji rosyjskiej.

Pocztówki i widokówki, jako środek wizualny z okresu wojny, wspomagały mieszkańcom Insterburga w zachowaniu pamięci o pobycie w tym mieście wojsk rosyjskich w sierpniu-wrześniu 1914 roku.

Na początku września 1914 roku w Insterburgu kwaterowały pułki lejbgwardii kawalerii i gwardii – jednostki 1 brygady pod dowództwem generała P.P. Skoropadskiego 1 gwardyjskiej dywizji kawalerii, które wycofano z frontu i skierowano do dyspozycji generała W. N. Grigorjewa. 5 września 1914 r. w Insterburgu odbył się przegląd tych jednostek. Zachowało się kilka zdjęć z tego wydarzenia. Otto Hagen wspomina, że „właściciel sklepu aptekarsko-perfumeryjnego R. Gottwaldt z swego mieszkania nad sklepem wykonał kilka zdjęć tego rosyjskiego wojskowego show”.

Widokówka z data 11 września 1914 roku utrwaliła chwilę opuszczania Insterburga przez wojska rosyjskie w tym dniu.

Do nas dotarły widokówki z zdjęciami rosyjskich jeńców na ulicach Insterburga. Zachowały się też rysunki rosyjskich jeńców, przebywających w tym mieście. Z fotografii na pocztówce z 15 września 1914 roku dowiadujemy się, że przez Insterburg przejechał transport z 5 tysiącami jeńców rosyjskich.

Hermann Torner w swoich pamiętnikach pisze o książce feldmarszałka Paula von Hindenburga Z mego życia, gdzie autor pisze o wyzwoleniu 12 września 1914 roku Insterburga: „Tego dnia nasze naczelne dowództwo wkroczyło do Insterburga, który od 11-go znowu był w naszych rękach. A zatem ja nie tylko w myślach, lecz także w rzeczywistości jechałem do byłego sztabu Rennenkampfa po wschodniopruskiej szerokiej polnej drodze, obok naszych zwycięsko idących na wschód wojsk i ciągnących się na zachód kolumn jeńców rosyjskich”. W przeciągu wojny dwa razy w Insterburgu przebywał sztab feldmarszałka: od 12 do 17 września 1914 r. i od 4 do 22 lutego 1915 roku.

Mieszkańcy Insterburga szanowali feldmarszałka Paula von Hindenburga i uważali go za swego wybawcę. Później na jego cześć nazwali centralną ulicę miasta i nadali jego imię żeńskiemu liceum.

Insterburżanie otaczali czcią pamięć o poległych w czasie pierwszej wojny światowej lat 1914-1918. O tym świadczą odsłonięte w mieście w latach 1920-1930 tablice pamiątkowe.

Tablica pamięci o 11 września 1914 roku, dniu wyzwolenia miasta, i zasługach doktora Maksa Bierfreinda i jego współpracowników, działających dla dobra obywateli, została odsłonięta nad głównym portalem ratusza

Tablicę pamiątkową, poświęconą pamięci urzędników ratusza, którzy polegli podczas wojny światowej, zawieszono wewnątrz ratusza nad wejściem do sali posiedzeń.

Odsłonięto też tablicę pamiątkową, poświęconą poległym pracownikom poczty. Zawieszono ja w westybulu poczty głównej przy ulicy Wilhelmstrasse (obecnie butek ten należy do łaźni miejskiej przy ulicy Pionierskiej).

27 sierpnia 1920 roku odsłonięto pamiątkowy głaz na stacji wodociągowej na cześć siedmiu mieszkańców Insterburga, którzy w dniu 28 sierpnia 1914 roku zostali zabici na tej stacji.

W latach 1920-1925 w Insterburgu ustawiono kilka znaków pamięci pułków, które wyzwalały miasto 11 września 1914 roku.

29 października 1922 roku w rejonie Schluchten ustawiono pamiątkowy znak, poświęcony oddziałowi mobilnemu 1 pułku artylerii .

25 czerwca 1922 roku w Insterburgu przy ulicy Geringstrasse, róg Artilerinstrasse ustawiono pamiątkowy znak na cześć 37 pułku artylerii (według projektu inżyniera –architekta L. von Franschwilla ).

Znak pamiątkowy na cześć 45 pułku piechoty ustawiono 14 czerwca 1925 roku przy Belowstrasse w pobliżu bloków mieszkalnych „Konigsek” (według projektu inżyniera –architekta L. von Franschwilla z Insterburga).

Znak pamiątkowy na cześć 9 pułku strzelców ustawiono 25 października 1925 roku przy ulicy Zietenweg (według projektu profesora Seiserta z Berlina).

24 października 1926 roku odsłonięto pomnik na cześć 12 litewskiego pułku ułanów, który stacjonował w Insterburgu. Ustawiono go przed byłymi koszarami ułanów w zamku Insterburg przy Teaterstrasse –Muellendam 2 (według projektu profesora Kauera z Królewca).

Zgodnie z informacją Wilhelma Obgartela , w 1926 roku westybul kościoła luterańskiego w Insterburgu „zamieniono w salę pamięci o poległych mieszkańcach Insterburga podczas wojny światowej. Z prawej strony umieszczono obraz profesora Akademii Sztuk Pięknych w Królewcu Pfeiffera Wejście do raju poległego żołnierza, z lewej strony zawieszono tablicę z nazwiskami poległych bohaterów”.

18 sierpnia 1929 roku odsłonięto pomnik poległych żołnierzy w Georgenburgu (obecnie Majowka). Pomnik zaprojektował radca budowlany Klaussen.

8 września 1929 r. odsłonięto tablicę pamiątkową na ścianie domu nr 27 przy ulicy Gartenstrasse (dom nie zachował się) na cześć mieszkańców Insterburga, którzy zginęli w dniu 19 kwietnia 1915 roku podczas bombardowania miasta przez lotnictwo rosyjskie.

Tablice pamiątkowe poświęcone poległym członkom parafii luterańskiej odsłonięto w kościele na wschodniej stronie Alter Markt i w kościele Melanchtona przy ulicy Ziegelstrasse 28.

Tablice pamiątkowe poświęcone pamięci parafian odsłonięto także w kościele ewangelicko-reformowanym na Markgrafenplatz i z pięcioma płaskorzeźbami w kościele Georgenburga.

Tablicę pamiątkową odsłonięto w gimnazjum na Forchestrasse na cześć poległych śmiercią bohaterów nauczycieli i uczniów tej szkoły.

23 lipca 1933 roku w pobliżu Pregeltor odsłonięto głaz pamiątkowy poświęcony bohaterom poległym w czasie wojny świtowej.

26 listopada 1933 roku odsłonięto tablicę pamiątkową w westybulu Nowego Ratusza przy Forchestrasse 15 (obecnie Kalinina 4) na cześć poległych urzędników administracji miejskiej.

A zatem mieszkańcy Insterburga z troską zachowali pamięć o wydarzeniach pierwszej wojny światowej w ich rodzinnym mieście.

Pamięć o wydarzeniach pierwszej wojny światowej kontynuują mieszkańcy Czerniachowska. Z inicjatywy przedsiębiorcy Władimira Iwanowicza Janowskiego 5 września 2008 roku oywarto w Czerniachowsku prywatne Muzeum Historii. W.I. Janowski w ciągu wielu lat zbierał i kolekcjonował rożne eksponaty: rarytasy książkowe, monety, dokumenty, atrybuty wojskowe, przedmioty gospodarstwa domowego. Celem tej kolekcji było zachowanie dla pokoleń historii miasta. Większa część eksponatów Muzeum poświęcona jest żołnierzom, którzy polegli w Prusach Wschodnich. W ciągu wieków przelano tu wiele krwi rosyjskiej. Poważny wkład do historii tego kraju wnieśli także walczący tu Czesi, Polacy, Francuzi, Anglicy i nawet Amerykanie. Wiele eksponatów pozostało po pierwszej i drugiej wojnie światowej. Artefakty sprzed pierwszej wojny światowej i lat 19141918 to m.in. kask oficerski armii kajzerowskiej, niemiecka kuchnia polowa, rosyjska armata-haubica produkcji 1910 roku, dziennik niemieckiego oficera z pierwszej wojny światowej, przedmioty z rosyjskiego imperatorskiego serwisu, wydawnictwa drukowane itp. Wspomagają one mieszkańcom miasta i gościom zachować pamięć o minionych czasach.

W 2003 roku, w związku z 300-lciem gwardii rosyjskiej i pamięci defilady gwardii rosyjskiej, jaka się obyła 5 września 1914 roku w Insterburgu na centralnym placu Czerniachowska według projektu A, Szewcowa ustawiono dekoracyjny mur z trzema arkadowymi przejściami. Na ścianie muru umieszczono trzy płaskorzeźby: 1) tablicę pamiątkową na cześć defilady wojsk rosyjskich 5 września 1914 roku z inskrypcją: „5 września 1914 r. na placu centralnym odbyła się defilada gwardii na cześć zwycięstw rosyjskich wojsk podczas wschodniopruskiej operacji w okresie pierwszej wojny światowej. Znak pamiątkowy ustawiono na cześć męstwa i bohaterstwa gwardzistów rosyjskich i świetlanej pamięci poległych”; 2) herb Imperium Rosyjskiego; 3) żołnierz gwardii konnej na tle orderu i wstążki gwardyjskiej z napisem: „300 lat gwardii rosyjskiej”.

4 września 2009 roku, w Dniu Miasta, na ulicy Teatralnej, na fasadzie jednego z budynków odsłonięto tablicę z brązu, unieśmiertelniającą pamięć o wybitnej wschodniopruskiej poetce Friedzie Jung. Frieda Jung przyjechała do Insterburga w 1916 roku, w szczytowym czasie pierwszej wojny światowej i mieszkała tutaj ostatnie lata życia.

Należy podkreślić, że działalność w zachowanie pamięci o pierwszej wojnie światowej zaktywizowała się w Czerniachowsku w związku z obchodami 100-lecia wybuchu tej wojny.

22 sierpnia 2014 roku na fasadzie Szkoły Średniej nr 6 (ulica Suworowa 1) odbyło się uroczyste odsłonięcie tablicy pamiątkowej na cześć sióstr miłosierdzia. Podczas pierwszej wojny światowej w tym budynku średniej męskiej szkoły w Insterburgu przy ulicy Albrechtstrasse 7. Mieścił się lazaret Pałacu Marmurowego Rosyjskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża przy 1 armii. W tym lazarecie służyły jako siostry miłosierdzia wielka księżna Maria Pawłowna (młodsza) i księżna Jelena Pietrowna. Za zorganizowanie sprawnej ewakuacji rannych żołnierzy podczas bombardowania i wymarszu wojsk rosyjskich z Insterburga wielkią księżnę Marię Pawłowną i ksieżnę Jelenę Pietrownę odznaczono.W Muzeum Historii w Czerniachowsku przechowywany jest egzemplarz czasopisma „Niewa” nr 24 z 1945 roku, gdzie opublikowano informację o tym odznaczeniu.

23 sierpnia 2014 roku na placu Lenina w Czerniachowsku odbyła się rekonstrukcja przeglądu armii rosyjskiej 5 września 1914 roku z udziałem czterdziestu wojskowo-historycznych zespołów Rosji, Białorusi, Ukrainy, Polski, marynarzy Floty Bałtyckiej i kadetów- uczniów szkoły wojskowej. Rekonstrukcja włączyła elementy teatralizacji, wyniesienie sztandaru, wyjazd wielkiego księcia Michała Aleksandrowicza, przegląd wojsk, dokonany przez wielkiego księcia i dowódcę 1 armii rosyjskiej P.K. von Rennenkampfa, nabożeństwo i poświęcenie sztandarów, wykonanie marszu Pożegnanie Słowianki przez chór wojskowy, wręczenie orderu Św. Jerzego oficerom armii RF, defilada i koncert orkiestry sztabu Floty Bałtyckiej.

W jesieni 2014 roku w Kaliningradzie opublikowano folder poświęcony 100-leciu defilady rosyjskiej gwardii imperatorskiej w Insterburgu w rekonstrukcji w Czerniachowsku.

5 września 2014 roku w urzędzie pocztowym przy ulicy Kalinina w Czerniachowsku odbyła się prezentacja jubileuszowych kopert, poświęconych 100-leciu defilady gwardii imperatorskiej i rekonstrukcji tej defilady.

Ważną częścią jubileuszu była odbudowa i oddanie do użytku skweru w pobliżu pomnika M.B. Barclay’a de Tolly. Teren skweru upiększyła kompozycja z pomnika rosyjskiego żołnierza okresu pierwszej wojny światowej 1914-1918 i pamiętnej piramidy.

W sierpniu 2014 roku przez historyków i krajoznawców Insterburga został przygotowany i wydany specjalny tom czasopisma „Nadrovia”- Wojna światowa. Wydarzenia. Losy. Dokumenty. W tym wydawnictwie zamieszczono artykuły autorów z Berlina, Moskwy, obwodu kaliningradzkiego. Są tam rosyjskie i niemieckie dokumenty, wspomnienia mieszkańców Prus Wschodnich, eseje potomków uczestników wojny światowej, publikacje z okresu wojny i inne materiały z zasobów Muzeum Historii w Czerniachowsku.

Jeden z artykułów poświęcony jest pochówkom żołnierzy w obwodzie kaliningradzkim. Autor tego artykułu, dyrektor Muzeum Historii w Czerniachowsku, Liubow’ Klimowa, pisze o rekonstrukcji garnizonowego niemieckiego cmentarza przy ulicy Kurczatowa (dawniej Bolckenstrasse). Był to jeden z największych cmentarzy wojskowych w czasach przed druga wojna światową. Tam pogrzebano 556 niemieckich, 165 rosyjskich i 5 rumuńskich żołnierzy. Jak podaje Klimowa, „cmentarz zrekonstruowano jako jeden z pierwszych w obwodzie kaliningradzkim w latach 90-tych XX wieku ze środków „Narodowego Związku Niemiec Zachowania Mogił Żołnierskich” . Rosyjsko-niemiecki obóz młodzieżowy rozpoczął oczyszczanie cmentarza w 1993 roku. Rekonstrukcyjno-budowlane prace kontynuowane były przez Międzynarodowy Pozarządowy Fundusz „Wieczna Pamięć o Żołnierzach” i przez firmę W. I. Janowskiego. Uroczyste otwarcie i poświęcenie cmentarza przez kapłana odbyło się 6 lipca 1996 roku.

Na trenie Czerniachowska i w rejonie czerniachowskim pozostało kilkadziesiąt grobów żołnierzy, ale do naszych czasów zachowało się ich niewiele. Odbudowano cmentarz przy byłej wsi Krusinn, która znajdowała się z lewej strony szosy Czerniachowsk-Oziorsk, kilka kilometrów od skrętu na Oziorsk. Było tu pochowanych 17 niemieckich i 9 rosyjskich żołnierzy, którzy polegli w sierpniu-wrześniu 1914 roku. Klimowa opisuje także cmentarz przy drodze w pobliżu osiedla Dacznoje (dawniej Alt-Lappionen). W centrum cmentarza ustawiono granitowy obelisk w cześć 183 poległych żołnierzy niemieckich. Ich nazwiska zostały wytłoczone na 6 granitowych stelach. Prochy 10 rosyjskich żołnierzy znajdują się na cmentarzu obok wsi Krasnowka (dawniej Bierckenfeld). A zatem, obecni mieszkańcy Czerniachowska otaczają czcią i szacunkiem poległych żołnierzy, dbają o odbudowę i zachowanie żołnierskich grobów, a działalność ta jest częścią pamięci pierwszej wojnie światowej i daje ona możliwość głębszego poznania historii pierwszej wojny światowej i rozwija wiedzę o następstwach wojny.

Należy wspomnieć, że aktywny udział w przygotowaniu i realizacji wspomnianych przedsięwzięć jubileuszowych, poświęconych pierwszej wojnie światowej lat 1914-1918, wspólnie z administracją obwodową i miasta Cerniachowska należy do zasłużonych krajoznawców z Czerniachowska J.W. Jerofiejewa i G.B. Jerofiejewej.

Mieszkańcy Czerniachowska rozumieją jak bardzo ważne jest zachowanie spuścizny historycznej okresu pierwszej wojny światowej dla nastepnych pokoleń i wiele tobia dla zachowania tej pamięci. Szczególnie aktualny jest temat zachowania pamięci o wojennej przeszłości w warunkach obchodów 100-lecia wybuchu pierwszej wojny światowej obecnie w przededniu 70-lecia zwycięstwa Wielkiej Wojny Ojczyźnianej.

Wykaz wykorzystanej literatury

1. Аккерман П. А. Месяц в штабе. Воспоминания русского офицера. „Берега Анграпы”, Калининград, 2006 Nr 2

2. Великая княгиня Мария Павловна, Мемуары. Москва, издательство „Захаров” 2014.

3. Gause F., Bierfreund Max, Altpreusische Biografie. Hrg. Im Autrage der Historischen Kommision ost-und westpreussische Landesforshcung von Christian Krollmann. Band I. Abbeg-Mallen – Koenigsberg (Pr). 1941.

4. „Надровия”. Вып. 8, (специальный выпуск) историко- краеведческий журнал: „Мировая война. События. Судьбы. Документы. Ред. Сост. Г. В. Каштанова- Ерофеева, Л. В. Климова, ред. И. В. Ерофеев, А. В. Кленовый, А. К. Оглезнев, Калининград, „Страж Балтики”, 2014.

5. Торнер Г., Отель переживает мировую историю: воспоминания Германf Торнера. владельца отеля „Дессауэр Хоф”. Г. Торнер, „Берега Анграпы”, Калининград, 2006, Nr 2

6. Хаген, О. Русские в Инстербурге. Из воспоминаний Отто Хагена. „Берега Анграпы”, Калининград, 2006, Nr 2

7. 100- летие парада императорской гвардии в Инстербурге. Реконструкция парада в Черняховске 1914 -2014, ( буклет). Калининград, „ Страж Балтики”, 2014.